Light as a Service: uitgangspunt voor circulaire verlichting

Posted on 17 mei 2019 by Siebe Schootstra

“Van eigendom naar eigenslim”, zei architect Thomas Rau bij de introductie van ‘Pay per Lux’ in 2010. Van product naar prestatie is de kerngedachte achter zijn adviesbureau Turntoo dat ook bekendheid verwierf met het materialenpaspoort voor gebouwen. Betalen voor gebruik in plaats van betalen voor bezit is het kenmerk van prestatiecontracten en de energy service company (ESCo).

Het concept van pay per use raakt ingeburgerd: van spijkerbroek tot swapfiets, van product naar dienst. Maar dat je ook licht kunt huren klinkt wat onwerkelijk. Toch is dat precies wat bedrijven als Signify, Etap en bijvoorbeeld Trilux hun klanten bieden: licht in de vorm van lux en lumen volgens vooraf bepaalde prestatie-eisen. Wel het gebruik, maar niet de zorgen van het bezit.

De eerste toepassing van light as a service (LaaS) was de verlichting van Schiphol en kwam voort uit een samenwerking tussen Turntoo en het toenmalige Philips Lighting, nu Signify genaamd. Tom De Fruytier, marketing manager bij Signify, licht het toe. “Het probleem bij het gebruik van producten is dat de verantwoordelijkheid is gescheiden van het eigenaarschap. Neem mijn televisie; als deze stuk is ben ik verantwoordelijk voor wat er mee gebeurt, maar weet ik niet of er nog iets van gemaakt kan worden, of wat voor waarde het heeft. Die kennis heb ik niet.” De tv wordt dan afgevoerd als afval. “Pas als de producent eigenaar blijft van een product over de gehele levenscyclus kun je circulair gaan werken.” Een fabrikant kan producten ontwerpen die weer uit elkaar te halen zijn en waarvan de componenten en grondstoffen herbruikbaar zijn. “Vanuit die gedachte is het project bij Schiphol gerealiseerd.”

Schiphol was het eerste project waar Signify lux levert in plaats van armaturen. Wat daarbij hoort is het tussentijds vervangen van onderdelen, het preventieve onderhoud en de garantie op terugname en hergebruik van alle materialen. Vanwege die garantie is sprake van circulaire verlichting. De Fruytier: “Light as a Service is een financieringsmodel waarmee circulaire verlichting mogelijk wordt. Want zo blijft de producent eigenaar en kan hij optimaal zorg dragen voor de gebruikte materialen.” Dit onderscheid is van belang omdat sprake is van twee verschillende begrippen: LaaS zonder terugnameplicht (niet circulair) en Circulair op basis van Laas. LaaS zonder terugnameplicht lijkt als financieringsmodel dan het meest op huurkoop, waarbij de gespreide betaling samenvalt met de besparing op de energiekosten.

Kwaliteit wint

Het Belgische ETAP ontwikkelt en produceert armaturen en lichtsystemen voor de Europese markt. Van oudsher staat het familiebedrijf bekend om hoogwaardige, energiezuinige verlichting. “Vanuit duurzaamheid wil je producten maken met een zo lang mogelijke levensduur”, zegt Chris van Bellegem, verantwoordelijk voor new business development bij ETAP. Met de komst van led is een grote variëteit in de kwaliteit van verlichtingssystemen ontstaan. “Als het gaat om levensduur, dan komt een hoog lichtbehoud op de eerste plaats.” Lampen met 50.000 branduren en een geleidelijk afnemende lichtopbrengst met 30% doen het jarenlang, maar zijn in een omgeving waar verlichting kritisch is al eerder aan vervanging toe. “Door een goed elektronisch design en thermisch ontwerp en het gebruik van hoogwaardige componenten is ook een lichtbehoud van 98% mogelijk.”

Voor ETAP werd de aanzet naar light as a service en circulaire verlichting gegeven door de vraag van een opdrachtgever. In een design-build-finance-maintain-operate (DBFMO) constructie voor een overheidsgebouw, een ESCo dus, werd licht gevraagd voor de periode van 25 jaar (!). “Door eigenaar te blijven en de verantwoordelijkheid te dragen voor de prestaties over de volledige looptijd kun je een goede aanbieding neerzetten,” zegt Van Bellegem. Het bedrijf werkt aan een ‘digital twin’ van ieder product, een paspoort waarin van alle componenten het gebruik gevolgd wordt. Dit maakt preventief onderhoud mogelijk, maar maakt ook een inschatting welke componenten nog bruikbaar zijn na terugname voor hergebruik of refurbishment.

Van capex naar opex

Ledverlichting levert direct een relatief grote bijdrage aan energiebesparing, zeker in een werkomgeving met veel branduren, zoals de industrie, logistiek of zorg. Een investering in ledverlichting loont vrijwel altijd. Maar voor de eigenaar is het kapitaalbeslag door de investering (capex) en het in beheer nemen van het meer complexe onderhoud van ‘connected’ ledverlichting een belangrijke overweging. “De financiële kant van light as a service is interessant,” zegt De Fruytier, “omdat de klant direct gaat besparen en kapitaal beschikbaar blijft voor investeringen in het primaire proces. Het kan een positieve bijdrage aan de cashflow, vanaf dag 1.”

Op de kosten voor huur (opex) kan de opbrengst uit energiebesparing in mindering worden gebracht. En omdat door monitoring het onderhoud precies gepland kan worden, worden onderhoudskosten verlaagd en kan productiviteitsverlies vrijwel uitgesloten worden. Maar minstens zo belangrijk is het optimaal presteren van de verlichting over de gehele levensduur met de aspecten lichtkwaliteit en veiligheid. Het circulaire karakter verlaagt ook nog eens de CO2-footprint, belangrijk voor bijvoorbeeld de CO2-prestatieladder.

Light as a service is zeker in combinatie met een terugnamegarantie en hergebruik van materialen op het eerste gezicht duurder dan zelf aanschaffen. De Fruytier: “Een liniaire aankoop kun je niet vergelijken met een circulaire aankoop. Dat is geen appels of peren vergelijken, het heeft met fruit zelfs helemaal niets te maken.” Bij het huren van licht moet gekeken worden naar de exploitatie, de ‘maintain & operate’ uit DBFMO. “Omdat we eigenaar blijven verkopen we geen product waarop we een marge kunnen nemen.” Huren van licht is een dienstverlening waarbij de leverancier het risico draagt op de prestatie. Het rendement zit hem in de mate waarin die leverancier die prestatie levert. Precies zoals Thomas Rau dat voor ogen had.

Prediken en bekeren

De markt voor circulaire verlichting is in ontwikkeling. Dat heeft vooral te maken met de moeilijkheid om componenten en materialen herbruikbaar te maken. “Het terugnemen en in fracties uit elkaar halen voor gecontroleerde recycling is niet eenvoudig,” zegt Van Bellegem. Toch liggen door materialen krapte daarvoor kansen. “Hergebruik is toch een heel stuk meer dan de boel door de shredder halen.” Bovendien ziet Van Bellegem in inkoopeisen bij aanbesteding verschuiven. “Was voorheen de prijs nog voor 70% vertegenwoordigd in de score van je offerte, tegenwoordig is dat 50%, naast eisen bijvoorbeeld omtrent duurzaamheid.” Overheden moeten al circulair aankopen, en dat helpt ook. “Desalniettemin blijft het hard zaaien, prediken en bekeren.”

Ook De Fruytier ervaart dit. “Het hangt ook samen met het inkoopproces, met interne regelgeving, zoals hoe mag je inkopen en hoe kun je aanbiedingen vergelijken. Als op strategisch managementniveau een keuze richting circulair wordt gemaakt is het te doen, maar als de afdeling inkoop het intern moet gaan verkopen wordt het moeilijk.”

Chinese import

Licht wordt gezien als commodity en het belangrijkste voordeel van ledverlichting is de energiebesparing. “Daardoor hebben mensen soms meer aandacht voor hun spreadsheet, om te zien hoeveel ze kunnen besparen,” zegt De Fruytier. “Maar dat trekt partijen aan met de goedkoopst mogelijke verlichting. Ik hoop dat we met zijn allen door onze initiatieven weer de waarde van licht gaan appreciëren en gaan voor de goede oplossing.” Goede verlichting draagt aan de productiviteit en verlaagt de faalkans. Het draagt bij aan een positieve werkbeleving en een lager ziekteverzuim. “Dit kun je aantonen aan de hand van bestaande projecten, maar kun je in een offerte niet beloven. Daarvoor moet je in gesprek, om de geesten rijp te maken.”

Voor bedrijven als Signify en ETAP is licht veel meer als een commodity. Voor het toepassen van ledverlichting is een nieuw lichtplan nodig, dat tegemoet komt aan de eisen voor lichtopbrengst op de werkplek. Met functies als dimmen en bewegingsdetectie worden lichtbronnen verslimd en met sensoren wordt verlichting onderdeel van IoT-netwerken. Dit maakt verlichtingssystemen complex en het onderhoud een specialisme. Het streven naar circulariteit maakt dit nog ingewikkelder. Van Bellegem: “Als je de aandacht richt op verwerking van materialen aan het einde van de levensfase, sla je de plank mis. Circulariteit begint met de cirkel zo klein mogelijk houden” (zie kader). Daarvoor zijn producten nodig met de langst mogelijke levensduur. “Zet dus een serviceorganisatie op waarmee producten zo lang mogelijk in gebruik kunnen blijven en zorg voor componenten die vervangbaar en herbruikbaar zijn, alvorens deze te recyclen.

Light as a Service (LaaS)

In een gangbare situatie is de eigenaar van een gebouw tevens eigenaar van de gebouwgebonden installaties, waaronder de verlichting. De eigenaar kan besluiten zelf te investeren in renovatie van de verlichting en zelf onderhoud en vervanging te regelen. Dit legt beslag op kapitaal, dat niet meer voor andere investeringen beschikbaar is. Ook zal de organisatie ingericht moeten worden op de uitvoering van onderhoud. Omdat de verlichting ‘schroef en nagelvast’ tot het fysieke gebouw behoort, kan de eigenaar niet op de investering afschrijven zoals bij normale bedrijfsmiddelen. Wel kan het gebouw afgeschreven worden, maar niet verder dan de bodemwaarde (Belastingplan 2019). Daarnaast kan een onderhoudsvoorziening gevormd worden voor groot onderhoud aan het gebouw, waaronder de gebouwgebonden installaties.

Alternatief is een leverancier opdracht te geven tot het ontwerpen, installeren en onderhouden van een verlichtingssysteem. Maakt men de overstap van traditionele verlichting naar energiezuinige ledverlichting, dan werken de veel lagere kosten voor het elektriciteitsverbruik direct door in de maandlasten voor de gehuurde verlichting. Daarin zit ook een stuk afschrijving berekend. Tegelijk blijft kapitaal beschikbaar voor alternatieve investeringen, bijvoorbeeld in het primaire proces. Mogelijk dat een investering hier een nog veel grotere bijdrage levert aan het rendement van de onderneming, dan de besparing op elektriciteit. Een keuze is dan eenvoudig te maken.